(*) Tựa được đặt lại
Tựa đầy đủ: Mối quan tâm của việc sử dụng các vật nổi trong cách tiếp cận những phần đau đớn nhất trong lịch sử của bệnh nhân và gia đình của họ
Tựa gốc: “Intérêt de l'utilisation des objets flottants dans l'approche des pans les plus douloureux de l'histoire des patients et de leur famille”
Bản tiếng Anh: “Interest of the use of floating objects in the approach of the most painful parts of the history of patients and their families”
Tác giả: FLORENCE CALICIS – Nhà tâm lý trị liệu hệ thống người Bỉ. Bà đã sang VN nhiều lần trong những năm qua để tham gia công tác đào tạo trong các khoá huấn luyện về tâm lý trị liệu hệ thống tại Tp.HCM.
Nguồn: CairnInfo - 12/01/2006 - Liệu pháp Gia đình 2006/4 (Tập 27), Tr. 339- 359
Lược dịch: BS NGUYỄN MINH TIẾN
Phần 3
Tôi sẽ không cung cấp câu chuyện
của từng người trong số họ; chỉ nói với bạn về những nét chung, với lòng tin rằng
bạn sẽ có cách riêng để thấy được những kết quả ở mỗi người trong số họ. Với
vài phần trích dẫn ở đây, đó là nội dung đáng kể của những câu chuyện.
Trong câu chuyện của Jonas, ba
chiếc thuyền nhỏ cuối cùng sẽ tìm thấy thứ chúng muốn ở các cảng khác, mặc dù anh
ta viết, "Con thuyền nhỏ bị nứt thỉnh thoảng đi lang thang và đôi khi bị
tràn vào một ít nước." Anh nhấn mạnh rằng con thuyền đó vẫn được làm bằng
một loại gỗ chắc chắn và chịu lực tốt.
Lời kể của Bruno, người anh cả,
cho thấy sau khi rời khỏi “bến cảng cũ được cải tạo không còn gì tốt đẹp”, mỗi một
trong số ba chiếc thuyền đã tìm thấy một bến cảng nhỏ xinh ở quê nhà. Chuyện kết
thúc như vậy: “Nhưng để tưởng nhớ khoảng thời gian vui vẻ ở gần ngọn hải đăng, những
con thuyền gặp nhau thường xuyên và sẽ chèo bơi như điên trong vùng biển đầy
bão tố ở Bretagne. Chỉ vì niềm vui được gặp nhau và không có bất kỳ sợ hãi nào
nữa bởi giờ đây chúng đã có kinh nghiệm vững vàng. "
Câu chuyện của Marc, người anh
thứ hai, mang nhiều sắc thái hơn. Đây là tầm nhìn của anh ấy về số phận của ba
chiếc thuyền: chủ nhân của những chiếc thuyền bán chiếc thuyền đầu tiên cho một
thủy thủ giàu có sau khi sơn lại nó. Nó trở thành một chiếc thuyền đánh cá tuyệt
vời. Người chủ để chiếc thuyền thứ hai neo đậu lại để sử dụng các bộ phận vì nó
bị hư hỏng quá nhiều và chiếc thứ ba thì bỏ mặc trên biển cả vì "Ông ta chỉ
gặp những bất hạnh với con thuyền này". Sau một thời gian định cư trên hòn
đảo thơ mộng ở phương xa, người chủ của những chiếc thuyền nhớ đến ba chiếc
thuyền nhỏ tuyệt vời mà ông vô cùng yêu mến nên trở về nước để tìm chúng và tổ
chức một bữa tiệc lớn”. Tôi (nhà trị liệu) nhận ra câu chuyện này khá thú vị vì
cuối cùng chúng tôi cũng đã nói đến người cha, một nhân vật quan trọng đến giờ
vẫn vắng mặt trong câu chuyện (E: a great absentee; F: du grand absent), và
không còn chỉ nói về ông như một nỗi ám (E: in a demonized way; F: de manière
diabolisée). Sau cùng chúng tôi cũng nhận ra rằng ngay cả Marc cũng cảm thấy
không được yêu thương bởi cha mình.
Vì thế, bằng cách thức phản ánh
này, chúng tôi tiếp tục công việc của mình. Chúng tôi bắt đầu có thể gợi lên
người cha. Người đàn ông trước đây được mô tả như là "người không làm gì
cho con cái" giờ đây được xem là người cha mà mẹ đã gây cản trở vào thời điểm họ
chia tay nhau. Ba người con nói rằng họ biết rất ít về quá khứ của người cha và
điều khiếm khuyết này đang thể hiện trong cuộc sống của họ. Jonas nói: “Tôi sống
với những cảm xúc nữ tính, tôi thiếu cha, tôi như cây không có rễ".
Đến đây, tôi (nhà trị liệu) nghĩ
rằng tôi đã có đủ sự bảo đảm để khám phá thêm phần lịch sử đang được chia sẻ của
họ và đề nghị họ làm như vậy với sự hỗ trợ của trò
chơi ngỗng hệ thống (systemic goose game). Tôi giải thích cho họ trò
chơi đó là như thế nào và họ sẽ cam kết những gì nếu họ chấp nhận. Tôi nhận được
sự đồng tình của từng người trong số họ. Tại sao lại có đề xuất này? Đầu tiên,
tôi nghĩ sẽ là điều khinh suất nếu như tập trung quá nhiều vào sự kiện đau thương
về cái chết của người mẹ (chúng tôi sẽ quay lại thời điểm này sau) và rằng
chúng tôi phải quay lại mạch kể của câu chuyện để trở lại lúc khởi đầu của nó.
Thế rồi, với nỗi sợ hãi khi
nhìn lại quá khứ đau buồn này, tôi biết rằng bằng cách sử dụng môi trường làm
việc này, chính gia đình sẽ kiểm soát quá trình khám phá (nội dung và nhịp điệu
của nó) và rằng khía cạnh cấu trúc của phương pháp luận của trò chơi sẽ giúp bảo
đảm cho việc này diễn ra. Cuối cùng, tôi nghĩ rằng ba anh em họ sẽ bám sát đề
xuất vì sự sáng tạo và cởi mở là một phần trong các giá trị của gia đình này.
Xem lại Trò chơi Ngỗng Hệ thống trong bài:
LIỆU PHÁP GIA ĐÌNH VÀ TANG LỄ - VẬT THỂ NỔI
Trò chơi Ngỗng là một quá trình
khám phá dọc theo thời gian qua ba giai đoạn, nơi bệnh nhân được yêu cầu xem lại lịch sử nguồn
gốc của gia đình họ bắt đầu từ việc lựa chọn 10 sự kiện quan trọng nhất của lịch
sử này, và qua cuộc hành trình này họ có thể thêm vào vấn đề mà từ đó đã đưa họ
đến tham vấn. Các sự kiện phải được kể ra từng chuyện một, những dữ liệu chính
xác, chẳng hạn như chuyện cha mẹ gặp nhau, cái chết, chuyển đổi chỗ, bệnh tật,
chia ly, vv… Rất nhiều bước ngoặt đã ảnh hưởng, tích cực hoặc tiêu cực, đến văn
hóa gia đình.
Trong bước đầu tiên, các thành
viên trong gia đình phải thống nhất lựa chọn 10 sự kiện. Trong bước thứ hai, mọi
người được mời bày tỏ cảm xúc của họ và ý nghĩa cá nhân mà họ gán cho mỗi sự kiện
(thế giới sống xung quanh họ), bắt đầu từ một biểu tượng mà mỗi người sẽ chọn từ
trong số 7 biểu tượng được đưa ra bởi trò chơi ngỗng. Với mỗi biểu tượng đều có
tính lưỡng cực (bipolaire), chúng tôi ở đây đang làm việc trên các khía cạnh phức
tạp nhiều hơn là đang đơn giản hóa. Cuối cùng, trong bước thứ ba, các thành
viên trong gia đình được mời viết một câu chuyện cho ô vuông khởi đầu và ô
vuông kết thúc. Chiếc
hộp vuông “Khởi Đầu” (Departure Box) tái hiện các phiên bản của những
gì đã xảy ra trước sự kiện số 1, một chuyện
đã xảy ra trong thời thơ ấu của cha mẹ hoặc trong các thế hệ trước, một quá khứ
đã ảnh hưởng đến tiến trình lịch sử của gia đình hiện tại của họ. Sự kiện “Nơi Đến”
(The Arrival) đề cập đến sự kiện "sau"
sự kiện thứ 10, nghĩa là nói lên tầm nhìn mà mỗi người có được về những
gì đã xảy ra sau sự kiện thứ mười này, cũng như những dự báo trong tương lai.
Vì vậy, chúng tôi bắt đầu trò
chơi ngỗng mà chúng tôi sẽ làm việc với nhau trong gần một năm, với tổng cộng
mười hai phiên trị liệu. Chúng tôi đã qua một năm từ lúc bắt đầu liệu pháp. Xin
nêu một số nhận xét như sau:
*Chúng tôi đi trên một hành
trình dài, nơi mà những cảm xúc sau cùng đã được trải nghiệm và chia sẻ. Dần dần,
mỗi người có thể biểu hiện nhiều sắc thái hơn, nhiều quan điểm cá nhân hơn và có
những khác biệt hơn giữa ba người. Ví dụ, đối với sự kiện cha mẹ chia tay, giờ đây
chúng tôi nghe thấy những trải nghiệm khá là khác nhau giữa ba người con: Bruno
và Marc mô tả sự nhẹ nhõm, sự giải thoát mà sự chia tay của cha mẹ đã dành cho họ.
Bruno, anh cả, chọn biểu tượng “cái giếng” (ngụ ý chỉ sự chữa lành) để thể hiện
điều "cuối cùng chúng tôi đã hồi sinh, sau một thời gian căng thẳng, chúng
tôi đã tìm thấy không khí lễ hội của ngôi nhà”, ngôi nhà mà họ đã biết từ thời
thơ ấu - một tuổi thơ đã bị mất đi khi xảy ra những xung đột của cha mẹ. Theo cùng
một dòng ý tưởng, Marc chọn biểu tượng “cây cầu” (ngụ ý chỉ một bước chuyển) để
đánh giá sự kiện như một sự nhẹ nhỏm đi từ một bầu khí nặng nề chuyển sang một bầu
khí nhẹ nhàng hơn. Trái lại, Jonas đã chọn biểu tượng “cái chết” (ám chỉ nỗi
đau khổ của sự chia ly) để thể hiện sự mất mát to lớn mà sự chia tay của cha mẹ
gây ra cho anh ta, trên hết là sự mất mát sự an toàn về một gia đình hợp nhất, và
ngoài ra, cũng là sự mất mát một người cha trong cuộc sống thường ngày. Jonas
nói về nỗi lo lắng lớn mà anh ấy đã trải qua vào thời điểm đó và những gì anh ấy
cảm thấy về sự kiện đổ vỡ đó.
Nó không phải là sự kiện đau
thương duy nhất, một sự đổ vỡ duy nhất, mà chúng tôi khám phá khi đi lần theo
dòng lịch sử của gia đình này, mà còn có thêm một số sự kiện khác nữa. Dần dần,
cái chết của người mẹ không còn được coi là "vết cắt" trong cuộc đời
họ nữa, mà là một sự kiện đau thương trong lịch sử của họ. Sự kiện được đặt trở
lại về vị trí của nó trong một câu chuyện, một câu chuyện mà mỗi người đều nhận
lại, với những mặt tốt lẫn mặt không hay của nó. Một câu chuyện vẫn tiếp tục,
mà mọi người phải tiếp tục viết...
Có một sự chuyển hướng trong
dòng sự kiện khi Jonas nhấn mạnh, ngược lại lời khuyên của hai người anh của
mình, rằng chúng tôi phải đưa một sự kiện vào trong sự lựa chọn 10 sự kiện có ý
nghĩa – đó chính là sự kiện về cuộc phẫu thuật chỉnh hình mà Jonas đã trải qua vào
lúc 18 tuổi để chữa chứng hở vòm khẩu của mình, một ca phẫu thuật đã có kết quả
tồi tệ.
Cho đến ngày đó, hai người anh vẫn
không hề biết gì về những đau khổ mà Jonas đã phải chịu đựng vào thời điểm này
và họ xem sự kiện này là tương đối không quan trọng.
Lần đầu tiên, Jonas kể về sự
tra tấn (Nguyên văn: “torture”) về thể xác và tâm lý mà anh đã trải qua trong bệnh
viện. Một sự đau đớn dữ dội, không thể chịu đựng được, đã buộc anh ta, theo
cách anh ta nói, "phải rời khỏi cơ thể của mình để tồn tại, và tự gây vô cảm
cho chính mình". Sau đó, anh ta bày tỏ ấn tượng của mình rằng với sự thay
đổi về ngoại hình của mình, anh ta đã đột nhiên trở thành một người khác, thật
đáng lo ngại khi anh ta không nhận ra chính mình, nhưng trên tất cả là có ấn tượng
lừa dối những người khác, để trở thành một kẻ mạo danh. Trong khi kể về nó,
chúng tôi cảm thấy rằng Jonas đã tạo ra một khám phá quan trọng cho bản thân bởi
vì anh ấy đột nhiên hiểu rằng sự kiện này không liên quan gì đến sự khởi đầu của
chứng rối loạn tâm thần của anh ấy, hai năm sau đó.
Một số nhận xét của ba anh em
sau chuyến hành trình này:
Jonas:
- "Khi hai anh tôi nói về
cái chết của mẹ, những gì nó đã gây ra cho họ, tôi cảm thấy thứ gì đó trong
mình như tan chảy ra và tôi có thể bắt đầu nói về nó khi làm liệu pháp cá nhân.
"
- "Tôi đã thấy bế tắc khi
mẹ tôi mất, giờ đây tôi đã có thể vượt qua giai đoạn này, tôi không còn quá nặng
lòng về một câu chuyện như thế nữa".
Bruno:
- “Với trò chơi ngỗng, chúng
tôi đã cùng nhau đi lại trên con đường này. Sau cùng tôi cảm thấy mình chỉ có một
câu chuyện và không còn là hai câu chuyện song song, không còn một câu chuyện với
mẹ và một câu chuyện khác với bố nữa”.
Marc:
- “Tôi có ấn tượng là đã có một
cú hích lớn trong sự hình dung một cách lý tưởng về thời thơ ấu của mình. Và rồi,
tôi thấy chúng tôi đã mạnh mẽ hơn, tất cả, cả ba chúng tôi đã vượt qua mọi thứ,
và chúng tôi vẫn sống!
“Cuối cùng, tôi cảm thấy tự ngưỡng
mộ chúng tôi rất nhiều!”
NHỮNG ĐẶC TRƯNG CỦA VẬT THỂ NỔI
Với các vật thể nổi, chúng tôi
đang ở ngay trong địa hạt trải nghiệm. Trong phiên trị liệu, những
bệnh nhân được khuyến khích làm những
việc để bộc lộ ra các khía cạnh vốn khó bộc lộ ra bằng những cách tiếp cận theo
thông lệ. Theo P. Caillé, “chúng không chỉ là phương tiện bởi vì những việc mà
các gia đình thực hiện theo cách này trong các phiên trị liệu có sức mạnh để biến
đổi con người họ một cách sâu sắc”.
"Các vật thể nổi có lực giao tiếp của riêng chúng, một ma lực
hơn là lực của lời nói" (In
nghiêng trong nguyên văn: “Les objets flottants ont une
force communicative propre, une magie autre que celle des mots”) (P. Caillé, 1994). Thật vậy, chúng huy động cảm xúc và đôi
khi là cả cơ thể cũng nhiều như làm kỹ thuật tạc tượng. Phần còn lại
quan trọng sẽ dành cho ngôn ngữ analogue, đặc biệt khi làm những thuật
ẩn dụ (metaphor), phù hiệu trên áo khoác (E: coat of arms; F: les blasons), tạc
tượng (E: sculpting; F: sculpturations) và mặt nạ (E: masks; F: les masques).
Thông thường, các bệnh nhân của chúng tôi đã cố gắng giải quyết những khó khăn
của họ bằng cách nói, và không mấy thành công: lời nói đã bị hao mòn, cạn kiệt
sức lực tiến hóa, chúng không còn được sử dụng nhiều nữa. Bệnh nhân phải được
giúp đỡ để phát triển một ngôn ngữ khác cho phép họ diễn đạt những điều mới có
khả năng làm họ ngạc nhiên. [“Ngôn ngữ analogue” – “Analogical
Language”, là những ngôn ngữ dựa trên suy diễn không dùng lời nói, từ
ngôn ngữ cơ thể đến các biểu tượng, ẩn dụ và ở đây là các vật thể nổi; trái với
ngôn ngữ sử dụng lời nói là “Digital language”
– Chú thích của ND].
Những vật thể nổi có một chiều
kích mang tính nghệ
thuật và thẩm mỹ (artistic and aesthetic dimension) vừa tạo cảm giác
dễ chịu, vừa gây kích thích, giúp các gia đình yên tâm thỏa sức sáng tạo của
chính mình.
Chúng tôi đã đề cập đến chiều kích vui chơi
(playful dimension) trong phần đầu bài viết. Có niềm vui để chơi và sáng tạo,
và việc sử dụng các vật thể nổi mang lại sự nhẹ nhàng cho tất cả các nhân vật
chính (protagonists) của hệ thống trị liệu. Chiều kích của niềm vui (la
dimension ludique) là rất quan trọng đối với tôi. Đạt đến một sự "thu nhỏ"
để không nhất thiết phải nỗ lực chịu khổ nữa. Trò chơi cũng cho phép bạn lấy
các phần của bản thân và lịch sử của chính bạn, rồi chuyển đổi chúng, giống như
một đứa trẻ (khi chơi) lấy những bức tượng nhỏ của mình tái hiện lại những cảnh
tranh cãi của cha mẹ, hoặc những hành xử khắc nghiệt của giáo viên với trẻ...
TINH THẦN CỦA VIỆC SỬ DỤNG CÁC VẬT THỂ NỔI
Nhưng tất nhiên, tinh thần khi sử dụng công cụ này mới là điều quan trọng hơn tất cả:
thái độ tôn trọng của nhà trị liệu sẽ giúp mời gọi sự góp phần từ những bệnh
nhân; sự tò mò rộng lượng của nhà trị liệu, cùng mối quan tâm của nhà trị liệu trong
khi thiết lập một cuộc đối thoại chân thực và tôn trọng, những câu hỏi nhà trị
liệu đặt ra để tái khởi động cuộc làm việc và đặc biệt là sự nghiêm túc của nhà
trị liệu trong việc giữ lấy khuôn khổ làm việc của mình. Các vật thể nổi không bao giờ được
dùng như một thứ “đồ khui” (E: opener; F: ouvre-boîtes), để bắt buộc một
ai đó hoặc một việc gì đó, chẳng hạn như đưa thân chủ đến nơi ta muốn khi họ
không muốn đi, hoặc để “bắt sâu ra khỏi mũi” của họ hoặc để phải nói ra những
bí mật. Việc sử dụng chúng không nên nhằm vào một mục
tiêu cụ thể, ngoại trừ việc mở ra các cách nhìn mới hoặc những trải nghiệm mới
về cảm xúc và mối quan hệ. Những gì xuất hiện với vật thể nổi là không
thể đoán trước được. Các vật thể nổi không phải là kỹ thuật cũng không phải là công cụ dùng để
chẩn đoán. Tâm trí cần rộng mở. Chúng cũng
không phải là phương tiện sửa chữa mà là khám
phá và thử nghiệm (discovery and experimentation). Hơn nữa, như
chúng ta đã thấy trong trường hợp lâm sàng của Jonas, chúng đóng vai trò như một
cái thắng hơn là một bộ phận tăng tốc.
Những vật nổi này không dành
cho tất cả mọi người! Cá nhân tôi (tác giả bài viết) chỉ thỉnh thoảng sử dụng
chúng trong trị liệu. Không phải cho mọi lúc, và cũng không phải bằng mọi cách.
Cần có thời
gian để cung cấp chúng cho bệnh nhân của chúng ta. Không quá sớm
trong quá trình trị liệu, bởi vì mối quan hệ tin cậy và an toàn phải được hình
thành giữa nhà trị liệu và bệnh nhân, nghĩa là họ có thể “chơi trò chơi này” mà
không có cảm giác là đang làm việc thiếu sự an toàn. Ngoài ra, bệnh nhân cần được
bảo đảm về mặt kỹ năng và sự nghiêm túc của nhà trị liệu, nếu không, họ có thể
không thoải mái với những khía cạnh có vẻ tầm thường của trò chơi.
Cuối cùng, khi sử dụng các vật
thể nổi, nhà trị liệu phải thận trọng không diễn giải, làm tuôn ra ý
nghĩa tiềm ẩn. Nhà trị liệu chỉ là một người hỗ trợ bảo đảm giữ gìn khuôn khổ.
Vì bệnh nhân mới là người mang lại ý nghĩa, nhà trị liệu hỗ trợ cho quá trình
nhưng vẫn “lùi lại phía sau/làm nền” (Nguyên văn: “le thérapeute soutient la
démarche mais reste en retrait”), bằng lòng với việc phải bảo đảm mọi người vẫn
ở lại bên trong trò chơi. Về nội dung, nhà trị liệu vẫn có thể đặt câu hỏi, xác
định những điểm khác biệt và những điểm chung để khởi động lại việc khảo sát,
nhưng nhà trị liệu luôn ủng hộ cho việc bệnh nhân tự khám phá. Giống như
Piaget, người thường hay nhắc nhở mọi người rằng mỗi khi chúng ta dạy ai đó điều
gì đó, chúng ta sẽ ngăn họ phát hiện ra điều đó. Theo G. Ausloos (1995), chúng
ta “đặt cược” vào năng lực của chính gia đình và tiềm năng tự chữa lành của họ.
Khi các nguồn lực gia đình tạm thời bị ngăn trở, nhà trị liệu phải cung cấp một
môi trường an toàn để kích hoạt lại chúng.
Xem tiếp Phần 4 và hết
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét