NARRATIVE HOUSE - MỘT ẨN DỤ CHO LIỆU PHÁP CHUYỆN KỂ - Phần 1

“Narrative House: A Metaphor for Narrative Therapy – A Tribute for Michael White”

Tác giả: RENÉ VAN WYK - PhD Psychology, Đại học Johanesburg, Nam Phi

Người dịch: BS NGUYỄN MINH TIẾN

Phần 1

TÓM TẮT

Bài viết này là một lễ vật dành tặng cho Michael White, người đồng sáng lập liệu pháp chuyện kể (narrative therapy), đã qua đời ngày 5/4/2008. Michael White và David Epston đã lập nên một trào lưu tâm lý học có tính thực chất và đột phá dựa trên cơ sở liệu pháp chuyện kể. Michael đã chạm đến chân giá trị và làm thay đổi cuộc đời của hàng nghìn người. Michael White là một con người xuất chúng: một triết gia, khoa học gia và tâm lý gia, người đã mở ra những cơ hội mới đầy hy vọng cho những ai trải qua liệu pháp chuyện kể. Nhiều người đã tiếc thương Michael; càng có nhiều người trân trọng đón nhận những bài giảng của ông. Mong sao di sản của ông sẽ tiếp tục phát triển ngày một phong phú hơn. Một bàn luận được nêu sau đây liên quan đến lý thuyết liệu pháp chuyện kể. Nội dung này sẽ được minh hoạ bằng một bức hình, phác hoạ cấu trúc chính của liệu pháp chuyện kể (gọi là Hình số 1), tượng trưng cho một ẩn dụ về liệu pháp này. Bức hình này được thực hiện giống như cách vẽ tranh ẩn dụ mang tính trị liệu được thực hiện trong quá trình tham vấn, một cách làm được khai sinh bởi Michael White và David Epston, và được trình bày trong DVD “Narrative therapy with a young boy” (bởi Epston, 2002). Mục đích của bài viết này không nhằm đưa ra một một cách trình bày tuyến tính (linear representation) về những gì mà liệu pháp chuyện kể nên là, mà là để trình bày những khía cạnh chính trong liệu pháp chuyện kể.

PHẦN GIỚI THIỆU

Michael White cho rằng mặc dù có những giai đoạn được định nghĩa một cách chuyên biệt trong liệu pháp chuyện kể, các giai đoạn này vẫn nên được sử dụng một cách sáng tạo bởi những nhà trị liệu trong một khuôn khổ không quá cứng nhắc (White, 2004b). White cũng cho rằng mỗi nhà trị liệu cũng nên phát triển nên một phương pháp ứng dụng liệu pháp chuyện kể theo cách riêng của mình, trong khi vẫn tuân thủ những nguyên tắc chính, vì liệu pháp này không nên bị hạn chế và bị bó hẹp như một thứ “khoa học tu từ” (rhetoric science) (Payne, 2006; White, 2004b). Nói cách khác là có một sự tiến triển trong khi thực hiện liệu pháp chuyện kể, và những nguyên tắc không phải để phát triển các luận cứ một cách tuyến tính và có cấu trúc quá chắc chắn. Trong quá trình tham vấn, nhà trị liệu nên được dẫn dắt bởi câu chuyện độc đáo của từng thân chủ và khám phá nó. White (1995a) đã chỉ ra tiến trình thực hiện liệu pháp chuyện kể là một tiến trình đi theo kiểu zigzag, giữa những ý niệm khác nhau của liệu pháp chuyện kể.

[Hình số 1]

Mục đích của cuộc bàn luận này là nhằm đưa ra những hướng dẫn và một sự “điều hướng không mang tính rập khuôn” (non-stereotypical directive) qua đó hiện ra vai trò của những khái niệm quan trọng trong liệu pháp chuyện kể. Cuộc bàn luận sẽ đi theo trình tự các chủ đề từ trái sang phải của bức hình số 1. Các chủ đề không được đánh số thứ tự, do bởi liệu pháp chuyện kể có một “lập trường không đi theo trình tự” (non-sequential stance). Phương pháp “không biết” (not-knowing method) của liệu pháp chuyện kể  cho phép nhà trị liệu đi theo cuộc thảo luận bằng cách tạo một giàn khung nâng đỡ (scaffolding process) (Payne, 2006; White, 2005; White & Morgan, 2007), hoặc như “một con chim ưng đang bay” (Botha, 2007), bằng cách quan sát những cảnh quan của bản sắc và hành động (landscapes of identity and action) theo một cách thức “phi tập trung” (a decentred way), khi câu chuyện được kể bởi thân chủ. Hình 1 có vai trò hướng dẫn để điều hướng một thân chủ đi từ một “sự mô tả nổi trội bởi sự bão hoà các vấn đề” ('problem-saturated' dominant description) sang một “tiến trình giải kiến tạo và ngoại hiện vấn đề ấy” (a process of deconstruction and externalisation of the problem), chỉ ra sự đối lập giữa một bên là “những câu chuyện bị bão hoà bởi các vấn đề” (problem-saturated stories) và bên kia là những “hệ quả độc đáo” (unique outcomes), sau cùng sẽ kể lại (re-storying) bằng một câu chuyện đầy hy vọng, với một bản sắc phong phú hơn, với sự nâng đỡ của một người nghe đầy lưu tâm (Nguyên văn: “a re-membering audience” (Epston, 1998; White, 1991; White & Epston, 1990).

ĐỊNH NGHĨA LIỆU PHÁP CHUYỆN KỂ

Liệu pháp chuyện kể được phát triển đầu tiên bởi Michael White và David Epston trong khoảng thời gian 1970-1980, chỉ ra cách thức mà những diễn ngôn trong xã hội (discourses in societies) đã góp phần vào việc hình thành bản sắc của chúng ta (White, 2008; Wikepedia, 2008). Thông qua những chuyện kể (narratives) trong trị liệu, con người có thể giải bày những ý nghĩa mà họ bám lấy để diễn giải những trải nghiệm sống của họ (White, 2008). Trong các phiên trị liệu, các vấn đề sẽ được khách thể hoá (objectified) và được ngoại hiện qua hình thức ẩn dụ (metaphorically externalised) như là “có vấn đề” (problematic) và được tách rời khỏi cá nhân con người ấy, sao cho vấn đề được xem là vấn đề, chứ con người không phải là vấn đề (Nguyên văn nhắc lại lời của Michael White: “the problem is seen as the problem and the person is not regarded as the problem”) (Freedman & Coombs, 1996; Wikepedia, 2008). Bằng cách này, người ta có thể có cơ hội để suy nghiệm lại những trải nghiệm sống của họ, để rồi sửa đổi lại và sáng tác lại (re-claim and re-author) cuộc sống của họ, từ những câu chuyện bão hoà bởi những vấn đề trở thành những câu chuyện mới thành công và phong phú hơn (Freedman & Coombs, 1996; White, 2008).

Michael White (trái) và David Epston (phải)

MÔ HÌNH Y KHOA HIỆN ĐẠI SO VỚI MÔ HÌNH CHUYỆN KỂ HẬU HIỆN ĐẠI

(Modern medical model vs postmodern narrative model)

Cách tiếp cận hậu hiện đại của liệu pháp chuyện kể thì trái ngược với xu hướng hiện đại (modernist) – cách này vốn xem xét tính phổ quát (the universal) theo kiểu tương quan nhân quả có thể hiểu biết được, một sự khách thể hoá về một thực tại có thể quan sát được và sự nắm bắt thực tại bằng ngôn ngữ (linguistic capturing of reality) (Payne, 2006). Trong mô hình y khoa hiện đại, kiến thức của một nhà phân tâm được xây dựng dựa trên ngôn ngữ chuyên môn về tâm thần học, với những thuật ngữ và nhãn dán như “tâm thần phân liệt” hoặc “nhân cách chống đối xã hội” (Brown, Nolan, Crawford, & Lewis (1996). Điều này dẫn đến một thứ “cộng đồng có hiểu biết” (community of understanding), giống như những “thể loại” (genre) trong nghiên cứu văn học, trong đó có những phân loại được trông đợi là có những thuộc tính dựa theo những chuẩn mực và tiêu chuẩn nào đó (Brown, Nolan, Crawford, & Lewis 1996). Điều này khiến cho nhà phân tâm sẽ nhìn các thân chủ trong một bối cảnh lâm sàng có vấn đề, xem họ là có bệnh, đau khổ hoặc yếu kém hơn, thay vì xem xét từ quan điểm của thân chủ và tôn trọng họ như chính con người của họ. Brown, Nolan, Crawford, & Lewis (1996) đã cho rằng nên đặt nghi vấn về những lý do dẫn đến sự hạn hẹp trong thái độ của ngành tâm thần học và xây dựng một cách thức để có thể hiểu được câu chuyện của thân chủ.

Những luận cứ sau đây cho thấy những kiến thức hậu hiện đại của nhà trị liệu theo liệu pháp chuyện kể không bị mắc kẹt vào trong những diễn giải có tính chuyên môn như trong thực hành tâm thần học, vốn có những kỳ vọng dựa trên kiến thức chuyên môn; trái lại, liệu pháp chuyện kể cho phép xem xét lại những câu chuyện của thân chủ qua quá trình giải kiến tạo những câu chuyện đời vốn bó hẹp và bão hoà các vấn đề của thân chủ và tái kiến tạo những câu chuyện mới phong phú hơn (White, 1989; White, 1991; White, 2008). Trọng tâm của cách tiếp cận chuyện kể là thế mạnh của thân chủ và về sức khoẻ tâm thần hơn là chú trọng vào bệnh lý như mô hình y khoa (Semmler & Williams, 2000). Các bệnh lý tâm thần, theo cách tiếp cận chuyện kể hậu hiện đại, được xem là một cách diễn ngôn (discourse) dễ dàng giới hạn một người bên trong những sự mô tả hạn hẹp, và bị mắc kẹt trong những câu chuyện bị bão hoà bởi các vấn đề  (Payne, 2006).

Nhà trị liệu chuyện kể xem các bệnh lý tâm thần như những vấn đề ở bên ngoài con người, những người đang phải học cách ứng phó với những vấn đề này và tạo dựng những cảnh quan mới để hành động (create alternative landscapes of action) để qua đó họ có thể đương đầu hữu hiệu với các vấn đề, chứ không như là “một phần của những vấn đề”. Không giống như các bác sĩ y khoa tâm thần, nhà trị liệu chuyện kể giữ một lập trường “phi chuyên gia” và một tâm thế “không biết” (the stance of a non-expert, in a not-knowing fashion), sao cho thân chủ mới là chuyên gia chứ không phải nhà trị liệu (Anderson & Goolishian, 1992; Semmler & Williams, 2000). Cách tiếp cận chuyện kể giúp “giải kiến tạo” những hàng rào cản trở vốn được gia cố bởi những định nghĩa về các bệnh lý tâm thần, giúp xây dựng một cách thức mô tả phong phú có chức năng đối kháng lại với những khái niệm chung trong chẩn đoán các bệnh tâm thần. Việc giải kiến tạo này giúp làm mất tác dụng của những câu chuyện bị bão hoà bởi các vấn đề vốn đã “cầm giữ” thân chủ bên trong đó, kể lại chúng thành những câu chuyện mới phong phú hơn (White, 1989).

DIỄN NGÔN (DISCOURSES)

Đón xem tiếp Phần 2

Phần chú giải thêm của Trăng Non Online:

CẬP NHẬT XU HƯỚNG "CHUYỆN KỂ" (NARRATIVE) TRONG TÂM LÝ TRỊ LIỆU

(Đón xem các bài liên quan cũng trên blog này)

Nhiều trào lưu mới trong tâm lý trị liệu xem trọng câu chuyện đời của thân chủ. Đặc trưng cho loại liệu pháp này là "narrative therapy" (tạm dịch là "liệu pháp chuyện kể"; các cách dịch khác là "liệu pháp trần thuật", "liệu pháp tự sự") - loại liệu pháp mà hầu hết mọi người tin rằng đó là công trình khởi đầu từ hai tác giả Michael White và David Epston. Về sau, "nhãn quan chuyện kể" (narrative perspective) cũng đã ảnh hưởng nhiều trên khuynh hướng và lập trường của nhiều nhà tâm lý trị liệu khác trong thực hành lâm sàng. Theo cách nhìn này, các "vấn đề" được hình thành từ nhiều bối cảnh sống khác nhau, chứ không được xem là kết quả tạo nên bởi một "người có vấn đề". Câu châm ngôn thường được lập đi lập lại, đó là "vấn đề là vấn đề; vấn đề không phải là con người có vấn đề"... (Stacy Notaras Murphy, 2012)

Nói theo cách ẩn dụ, nếu liệu pháp theo kiểu tâm động học được ví như một tiến trình "bóc vỏ củ hành" và CBT được ví như tiến trình "sửa chữa một cỗ máy bị hỏng", thì "liệu pháp chuyện kể" có thể được liên hệ với việc "kể ra một câu chuyện". (Helen Hofman, 2014)

Khi một thân chủ tìm kiếm việc trị liệu, người ấy có một câu chuyện để kể. Câu chuyện của thân chủ sẽ khác nhau tùy theo bối cảnh khi câu chuyện được kể. Câu chuyện ấy sẽ có một số điều được chọn lựa để kể, và một số điều khác để lại không được kể. Trong số tất cả những ý nghĩa có tiềm năng, một số điều sẽ được nêu bật, nhưng một số điều vẫn còn để lại trong sự mơ hồ, tối nghĩa. Cách chọn lựa này tùy thuộc vào môi trường văn hóa của việc trị liệu, hoặc tùy thuộc vào bối cảnh trị liệu. Xét theo nghĩa ấy, câu chuyện là một kiến tạo xã hội (social construction): nó có một nền tảng cơ bản luôn thay đổi, luôn tiến triển và có tính đối thoại. (Peter Rober, 2010)

Có vô số những “điều-chưa-được-kể” trong mỗi câu chuyện. Luôn luôn có những khía cạnh khác của một câu chuyện; và luôn luôn có những ngôn từ chưa được nói ra. Là những nhà trị liệu, chúng ta luôn luôn trên con đường hướng đến việc hiểu những thân chủ của chúng ta, mà chẳng bao giờ ta có thể đạt đến mức hiểu biết hoàn toàn. (Anderson & Goolishian, 1992)

Theo lẽ thường tình thì ngôn ngữ phản ánh thực tại, nhưng những người theo chủ thuyết hậu hiện đại (post-modernism) lại đưa ra những ý kiến xa hơn đó là: ngôn ngữ cũng góp phần kiến tạo thực tại thay vì chỉ đơn giản là miêu tả nó. Thực tại là một “kiến tạo xã hội” được tạo nên bởi ngôn ngữ. Sự diễn ngôn về thế gian không chỉ là một bức bản đồ của thế gian mà còn là hiệu ứng có được từ sự trao đổi bằng ngôn ngữ trong xã hội. Thực tại được mô tả, hay nói cách khác là được “định dạng bằng ngôn ngữ”... (Bogdan de Barbaro, 2008)

Từ “nhãn quan chuyện kể” (narrative perspective), tâm lý trị liệu có thể được định nghĩa là một hoạt động sử dụng ngôn ngữ qua đó việc đối thoại về một vấn đề có thể giúp tạo nên sự phát triển của những ý nghĩa mới, hoặc là một tiến trình sử dụng loại “kiến thức nhún nhường” (subjugated knowledge) để tạo nên những câu chuyện được kể theo cách mới dễ nghe hơn, sao cho chúng phù hợp với những trải nghiệm sống thực của đương sự. Theo cách nhìn này, tiếng nói của thân chủ và trải nghiệm sống thực của họ được xem là đặc quyền bởi vì thân chủ là chuyên gia của chính họ. Mối quan hệ của thân chủ đối với nhà trị liệu được mô tả là mối quan hệ “đồng tác giả”, cùng tham gia và cùng làm việc... Câu chuyện được kể ra trong cuộc đối thoại trị liệu cũng được tạo nên bởi thân chủ và nhà trị liệu. Nhà trị liệu đồng kiến tạo câu chuyện của thân chủ thông qua những câu hỏi mà ông đặt ra, qua vị thế mà ông đảm đương và qua những gì ông ta nói… (Peter Rober, 2010)

Những câu chuyện, khi tiếp tục được kể ra, sẽ có tác dụng xác định bản sắc của chúng ta. Do bởi một số câu chuyện của chúng ta bị bão hòa bởi các vấn đề và được củng cố lập đi lập lại, lâu dần chúng trở thành những "câu chuyện định dạng bản sắc" của chúng ta. Khi chúng ta bị vướng mắc vào những khổ đau về cảm xúc, chúng ta có thể quên đi rằng chúng ta là những sinh thể có tính sáng tạo và đa chiều kích với rất nhiều câu chuyện khác nhau có thể kể ra.

Bên dưới những "câu chuyện có những vấn đề" ấy, vốn che giấu những kỹ năng, những nguồn lực, những giá trị tích cực, những ước mơ và khao khát. Trong liệu pháp sử dụng câu chuyện kể (narrative therapy), chúng ta lắng nghe để tìm kiếm các chỉ báo về những nguồn lực bên trong những câu chuyện vốn chứa những vấn đề ấy. Từ đó, ta có thể bắt đầu, với lòng hiếu kỳ, mô tả lại chúng theo một cách thức mới.

Những câu chuyện kể có tác dụng sắp đặt lại những thông tin về cuộc sống của chúng ta. Chúng ta gắn kết những ý nghĩa vào những trải nghiệm, và theo thời gian, những ý nghĩa ấy được tổ chức lại theo từng chủ đề. Chúng ta tạo nên những câu chuyện kể về mình dựa trên cách mà chúng ta phản chiếu lại bởi người khác trong gia đình, trong các nhóm xã hội và trong nền văn hóa của chính chúng ta. Một khi chúng ta "khai quật" những câu chuyện ấy, mở ra những cuộc đối thoại về chúng, chúng ta có thể học cách thức mới để kể lại những câu chuyện ấy. Nếu nhận được sự hỗ trợ và có điều kiện thực hành, chúng ta có thể học được cách "sáng tác lại" những câu chuyện ấy...