ĐỌC SÁCH "SA MẠC NỞ HOA"

Tác giả bài viết: NGUYỄN THỊ THU TRÚC 
Cử nhân tâm lý, nguyên là thành viên CLB Trăng Non

Quyển sách "Sa Mạc Nở Hoa" (tên gốc tiếng Anh là "Bé Dibs đi tìm bản ngã": Dibs in Search of Self) đã và vẫn đang là một trong số những quyển sách có tính "kinh điển" về tâm lý trị liệu trẻ em trên thế giới. "Quyển sách này đưa chúng ta vào một cuộc hành trình đầy ngạc nhiên, lý thú của một chú bé 'đi tìm chính mình'... Tác giả, Virginia Axline, một nhà tâm lý trị liệu nổi tiếng về lĩnh vực chữa trị những trẻ em bị rối loạn tình cảm... Sách ghi lại một thành công xuất sắc của bà... là một tài liệu trung thực và đầy đủ, với sự chính xác khoa học... không chỉ cần cho những chuyên gia, mà còn cho các bậc cha mẹ và thầy cô từng băn khoăn về cách giáo dục con em..." (TS. Tô Thị Ánh). Sách đã được dịch sang tiếng Việt bởi các dịch giả Tô Thị Ánh và Vũ Trọng Ứng, xuất bản năm 1994 (NXB Trẻ, Tp.HCM).

Dưới đây là bài viết ghi lại những ý tóm tắt có thể được rút ra, được học tập từ quyển sách giá trị này. Bài được viết từ nhãn quan của một người trong quá trình đang học và bước đầu đi vào thực hành tâm lý lâm sàng trên trẻ em – Cử nhân tâm lý Nguyễn Thị Thu Trúc – Chị đã tham gia CLB Trăng Non trong thời gian 2008-2015. Mỗi người học khi đọc một quyển sách quý cũng có thể ghi lại một tường trình theo kiểu này về những gì mình đã nghiệm ra từ quyển sách ấy. Bài đã được đăng trên website Tâm lý Trị liệu từ năm 2008.

Mong rằng việc này sẽ góp phần giúp ích cho các bạn đọc đang có quan tâm, học tập và thực hành lĩnh vực tâm lý trị liệu trẻ em tại Việt Nam.

MÔ TẢ CA LÂM SÀNG

Thân chủ là một bé trai tên Dibs, 5 tuổi, đã đi học được 2 năm tại trường mẫu giáo.

Theo lời kể của giáo viên tại trường: Trẻ có những biểu hiện chống đối và xa lánh mọi mối quan hệ xã hội. Trẻ sẵn sàng cào cấu những ai đến gần em. Trong sự giận dữ đó có cả sự sợ hãi. Tác phong của trẻ thất thường, khi thì mau mắn, khi thì lặng lẽ. Phần lớn thời gian thường bò men tường, ẩn nấp dưới gầm bàn, lắc qua lắc lại, nhai cánh tay, mút ngón cái, nằm sấp cứng đờ trên sàn. Trong thế giới tách biệt đó, trẻ thường hay thở dài não nề khổ sở và cô đơn bất lực. Trẻ không bao giờ tỏ ra vui thú. Trẻ thường tỏ ra giận dữ khi tới giờ học về, hay ai đó cố muốn em làm điều gì. Về khả năng học tập, trẻ thích những cuốn sách và thường có vẻ như đọc được chúng. Trẻ có vẻ lắng nghe những câu chuyện do cô giáo kể trong tư thế bất động trên sàn nhà hoặc trong gầm bàn. Trẻ tỏ ra khéo léo và nhanh nhẹn trong việc xem xét các đồ vật xung quanh.

Bối cảnh gia đình (theo lời kể của người mẹ): Bố là nhà khoa học nổi tiếng, thường vùi đầu vào nghiên cứu, xa cách cả vợ lẫn con. Mẹ từng là bác sĩ ngoại khoa xuất sắc về tim. Bạn bè gia đình là những nhân vật xuất chúng trong xã hội. Gia đình nội ngoại đều trọng vọng về trí tuệ, thành quả từ trí thức. Trẻ là con trai đầu lòng không mong muốn của cả bố lẫn mẹ. Trẻ ra đời cứng đơ, la hét mỗi lần mẹ bế. Mẹ thôi việc vì nghĩ rằng trẻ thiểu năng, trẻ không nói, không chơi, chậm biết đi, tấn công người khác. Bố mẹ sống xa cách bạn bè, họ hàng thân thuộc và gần như không trò chuyện với nhau vì tình trạng của trẻ. Trẻ có một em gái 4 tuổi được cho là phát triển tốt. Trẻ thường đánh em khi nó vào phòng riêng của mình. Trẻ chỉ tỏ ra thân thiết và quyến luyến với bà ngoại.

NHÀ TRỊ LIỆU THỰC HIỆN CÁC NGUYÊN TẮC CỦA LIỆU PHÁP CHƠI THEO TRƯỜNG PHÁI THÂN CHỦ TRỌNG TÂM

1. Nhà trị liệu phát triển mối quan hệ ấm áp, thân thiện với trẻ. Mối quan hệ đó được thiết lập ngay từ ban đầu và xuyên suốt tiến trình trị liệu:

Ngay từ buổi khám đầu tiên tại trường, nhà trị liệu quan sát trẻ một cách kín đáo, không xâm phạm vào thế giới của trẻ, dù chỉ là ánh mắt. Sau đó, mời trẻ đến phòng chơi riêng, không thúc ép, trẻ được quyền chọn lựa đến hoặc không, tùy ý trẻ muốn. Khi bước vào phòng chơi, Nhà trị liệu nói với trẻ: “chúng ta sẽ ở với nhau một giờ trong phòng chơi này. Em có thể tuỳ ý xem các đồ chơi và các vật dụng sẵn có. Em tự quyết định xem em muốn làm gì”. Đây là một trong các bước cần làm trong thời gian đầu của buổi trị liệu, thiết lập giới hạn và thời gian làm việc. Trẻ được trao quyền tự quyết cho hành động của mình trong phòng chơi trị liệu. Trẻ tự chọn đồ chơi, và vật dụng mình muốn mà không có một đề xuất hay hướng dẫn trước của nhà trị liệu.

Nhà trị liệu sử dụng những kỹ thuật phản hồi để đáp trả những câu nói của trẻ.

- Trẻ gọi tên các đồ vật: giường? ghế? bàn…nôi? tủ? radio?...

- Nhà trị liệu phản hồi: Phải, đây là cái giường;… cô nghĩ đây là cái tủ…

Đây là kỹ thuật “an toàn” không xâm lấn vào các hoạt động của trẻ. Ngay cả khi trẻ bộc lộ cảm xúc mãnh liệt của mình trên những trò chơi biểu tượng với nhà búp bê.

- Trẻ đưa tay ôm chặt lấy ngực và nhắc lại nhiều lần: Không khoá cửa. Không khoá cửa. Không khoá cửa. Dibs không thích khoá cửa”

- Nhà trị liệu phản hồi: Em không thích cửa bị khoá

“Một trong những mục tiêu của việc tạo dựng mối quan hệ này là giúp trẻ đạt được sự độc lập về tình cảm của chính mình, dần dần tự chủ và có trách nhiệm hơn. Nhà trị liệu truyền cho trẻ lòng tin tưởng vào khả năng của chính trẻ. Nhà trị liệu không làm phức tạp thêm vấn đề của trẻ bằng cách tạo ra một mối quan hệ trợ lực mà khiến trẻ có thể bị phụ thuộc và trì hoãn sự phát huy trọn vẹn tình cảm an toàn nội tâm của trẻ. Thậm chí, nếu trẻ là một đứa trẻ thiếu thốn về phương diện tình cảm thì sự gây dựng một mối quan hệ quyến luyến tình cảm vào trong quá trình trị liệu, dù có thể đáp ứng nhu cầu sâu xa của trẻ, nhưng lại tạo ra một khó khăn mới mà cuối cùng trẻ cần phải giải quyết.” (trích Sa Mạc Nở Hoa-SMNH) Và nhà trị liệu lại có thể bị mắc kẹt trong mối quan hệ quyến luyến đó.

2. Nhà trị liệu chấp nhận đứa trẻ như chính nó:

“Nhà trị liệu bắt đầu từ chỗ “đứa-trẻ-như-là-chính-nó”, làm việc trực tiếp và ngay tức thời với những cảm xúc mà trẻ đang có hơn là làm việc với những vấn đề, những triệu chứng và những nguyên nhân đã gây nên chúng. Việc làm này khiến tiến trình trị liệu có ngay sức mạnh và ý nghĩa” (Clark Moustakas)

Trong quá trình trị liệu, trẻ tự nhận ra bản thân có hai bản tính, trẻ con và trưởng thành, trẻ đặt những bản tính đó là Dibs nhỏ và Dibs lớn. Tại phòng trị liệu, trong mối quan hệ ấm áp, tin cậy và chấp nhận với nhà trị liệu, dù trẻ đang sống như một Dibs nhỏ hay một Dibs lớn, trẻ đều được tự do thể hiện bản thân. Khi trẻ là Dibs nhỏ, trẻ bú bình, lăn trên cát và nói: “em coi đây là cái nôi nhỏ của em”. Trẻ thích làm điều tùy ý mình và được nhà trị liệu chấp nhận. Khi đó, Trẻ sẽ thể hiện sự khát khao được thừa nhận những điều mình muốn thật rõ nét:

- Trẻ: Em xin tấm hình này. Em xin được không?

- NTL: Được

- Trẻ: Cô nói thế này nhé: được, Dibs, em có thể lấy đem về nhà. Nếu đó là điều em thích, Dibs, thì hay lắm.

- NTL nhắc lại đúng lời trẻ: được, Dibs, em có thể lấy đem về nhà. Nếu đó là điều em thích, Dibs, thì hay lắm.

Chính sự tôn trọng bản ngã của trẻ đã tạo điều kiện an toàn cho sự trưởng thành, giúp trẻ thừa nhận chính mình và các khả năng của bản thân.

- Trẻ: em không bị cô gọi là thằng ngốc, em nhờ cô giúp thì cô giúp. Em nói là em không biết thì cô biết. Em nói là em không làm được thì cô làm được

Trẻ thừa nhận cả những điều trẻ chưa làm được, không làm được, và điều này không còn gây đau đớn cho trẻ.

- Trẻ với tay cầm nút vặn nước nóng

- NTL: nước đó nóng lắm, Dibs, mở nước lạnh trước đã

- Trẻ nhanh nhẹn mở vòi nước nóng, lấy ngón tay hứng nước, vội vã rụt tay lại, la lên: Nóng

- NTL: em muốn tự mình kinh nghiệm. Bây giờ thì em thấy rồi

- Trẻ: Vâng, nóng quá. Rồi cầm chai bình sữa nút, vẻ mặt yên ổn nói: Em chưa lớn tuổi lắm

Chấp nhận đứa-trẻ-như-chính-nó là chấp nhận mọi sự bộc lộ bản ngã của trẻ theo cách tự do nhất mà trẻ chọn, không cố gắng định hướng sự tiến bộ hoặc một cách thức trưởng thành có sẵn. Tin tưởng vào sự trưởng thành tự nhiên ở nơi đứa trẻ, giúp điều đó được bộc lộ trong một mối quan hệ tôn trọng, ấm áp và an toàn.

“Khi một đứa trẻ bị cưỡng bức phải tự chứng tỏ là mình có khả năng, kết quả thường rất tai hại. Một đứa trẻ cần được yêu thương, được chấp nhận và hiểu biết thông cảm. Nó bị huỷ hoại khi gặp phải sự hắt hủi, nghi ngờ và thử sức không ngừng” (SMNH). Ở Dibs, sự lột xác từ một “Dibs nhỏ” sang thành “Dibs lớn” trong suốt thời gian trị liệu là một quá trình đầy gian khổ. Trẻ phải tin tưởng vào sự tự do của mình được có trong phòng trị liệu, tin tưởng vào nhà trị liệu, chấp nhận nhìn vào những hành vi ấu trĩ, trải nghiệm những cảm xúc đau khổ, những nổi sợ hãi, bộc lộ cả những ý nghĩ thù hận của mình qua những hoạt động chơi biểu tượng để hiểu biết về chính mình… dần dần, trẻ mới có thể học được cách sử dụng những khả năng của mình. Học cách có trách nhiệm với tình cảm của mình. Từ đó, xây dựng bản ngã toàn vẹn mà chính em có thể tự hào.

Buổi trị liệu cuối cùng, trẻ nói về mình qua một trò chơi biểu tượng: Sáng còn sớm lắm và thằng Dibs lớn đi đến trường. Nó có những người bạn ở trường. Nhưng cậu con trai này là Dibs nhỏ. Cậu con trai bé nhỏ này bị bệnh nặng. Cậu ta đi tới nhà thương và tan biến mất. Cậu ta bé lại dần cho tới khi mất hẳn. Cậu con trai bé nhỏ bây giờ mất rồi. Nhưng Dibs lớn thì to lắm, khoẻ mạnh và can đảm. Nó không còn sợ gì cả.

3. Nhà trị liệu thiết lập sự chấp nhận những cảm xúc trong mối quan hệ để đứa trẻ cảm thấy tự do bày tỏ hoàn toàn cảm xúc của nó

Dần dần trong suốt quá trình trị liệu, trẻ biểu hiện những cảm xúc của mình rõ nét hơn và được nhà trị liệu phản hồi cho trẻ nhận ra. Ban đầu là những cảm xúc đau khổ khi phải rời phòng chơi trị liệu khi đã hết giờ

- Trẻ khóc nức nở: Dibs không về nhà, Dibs ở lại

- NTL: Cô biết em muốn ở lại. Nhưng bữa nay thời giờ của chúng ta hết rồi và em phải về.

- Trẻ vẫn rên rỉ khóc lóc một cách bất lực

- NTL: Đôi khi không dễ gì làm những điều mình phải làm, nhưng có điều phải làm… Lúc này em đang khổ sở. Cô hiểu em đang cảm nghĩ gì. Nhưng đôi lúc có những điều ta phải làm, ngay khi chúng ta chẳng muốn làm.

Đến những cảm xúc vui sướng nhà trị liệu được chia sẻ:

- Trẻ lượn quanh phòng với nụ cười rạng rỡ trên nét mặt: Em nghĩ em sẽ hát

- NTL: Nếu em muốn hát thì cứ hát

- Trẻ: Và nếu em muốn im lặng thì cứ im lặng! Trẻ reo: và nếu em muốn suy nghĩ thì cứ việc suy nghĩ. Và nếu em muốn chơi thì cứ việc chơi. Cứ như thế có phải không cô?

- NTL: Phải, cứ như thế.

Nhà trị liệu ở bên cạnh trẻ để giúp những cảm xúc đó được trẻ bộc lộ với ý thức tình cảm rõ ràng, ngay cả khi đó là những cảm xúc thù hận, sợ hãi.

- Trẻ nước mắt đầm đìa trong một cảnh chơi biểu tượng: Họ la, họ thét, họ đập cửa. Họ muốn ra. Nhưng nhà đang cháy và học bị nhốt, không ra được. Họ la, họ kêu cứu. Em khóc! Em khóc! Vì thế mà em khóc

- NTL: Có phải em khóc vì cha vì mẹ bị nhốt trong nhà và không ra được khi nhà đang cháy không?

- Trẻ chạy đến ôm NTL: Ồ không, em khóc bởi vì em lại cảm thấy nỗi đau đớn khi cửa khoá, cửa đóng nhốt em lại.

- NTL ôm lấy trẻ: Em lại cảm thấy điều mà em thường cảm thấy khi em chỉ có một mình phải không?

Trong quá trình tìm kiếm bản thân, định hình bản ngã, trẻ cần phải ý thức dần những tình cảm, thái độ và những liên hệ của em với những người xung quanh. Những cảm xúc nội tâm bị đè nén cần được khơi lên, được tự do thể hiện qua trò chơi để trẻ tự biết mình, tự hiểu và kiềm chế mình hữu hiệu hơn. Trong phòng chơi trị liệu, nhà trị liệu tạo ra cho trẻ một khung cảnh an toàn và tự do để những cảm xúc nội tâm như sợ hãi, ghen ghét, thù hằn trong con người trẻ được đưa ra ánh sáng và loại bỏ.

4. Nhà trị liệu báo cho trẻ biết mình đã nhận biết được những cảm xúc bị áp đặt của trẻ bằng những phản hồi về thái độ của trẻ, để giúp nó thấu hiểu được hành vi của mình

Nhà trị liệu phản hồi lại những thái độ đang hiện diện trong tâm trạng của trẻ trong bối cảnh cụ thể, rõ ràng để trẻ nhận thức được tư tưởng và tình cảm của mình. Một trường hợp minh họa, trẻ giận dữ với nhà trị liệu khi trẻ dặn dò giữ nguyên trạng cảnh chơi của buổi trị liệu trước đó vào tuần sau khi trẻ đến, nhà trị liệu đã không hứa hẹn làm đúng như thế:

- Trẻ: Con vịt của em đâu?

- NTL: Em đang băn khoăn là không biết con vịt con em đặt trên đỉnh cát ra sao à?

- Trẻ giận dữ:Phải, Con vịt con của em đâu rồi?

- NTL: Em nói là em muốn để nó lại đó và người nào đó đã chuyển nó đi

- Trẻ quyết liệt: Đúng vậy. Sao vậy?

- NTL: Em ngạc nhiên là tại sao cô không canh chừng để mọi vật ở nguyên chỗ như em đã để?

- Trẻ: Vâng. Tại sao vậy?

- NTL: Tại sao em nghĩ là cô để điều này xảy ra?

- Trẻ: Em không biết. Em tức lắm. Đúng ra cô phải làm chuyện ấy!

- NTL: Tại sao cô phải làm việc đó nhỉ? Thế cô có hứa với em là cô sẽ làm việc ấy không?

- Trẻ hạ giọng: Không. Nhưng em muốn cô làm việc ấy giùm em

- NTL: Những em khác vô đây và chơi với đồ vật này. Có lẽ một em nào đó đã bỏ con vịt của em đi.

- Trẻ: Và trái núi của em. Con vịt của em đứng trên đỉnh núi.

- NTL: Cô biết. Và bây giờ núi cát của em cũng không còn ở đây, phải không?

- Trẻ: Mất tiêu rồi!

- NTL: Và vì thế em giận, em thất vọng phải không?

Trẻ gật đầu đồng ý.

5. Nhà trị liệu duy trì một sự tôn trọng sâu sắc khả năng tự giải quyến vấn đề của đứa trẻ và tạo điều kiện cho điều đó diễn ra. Trách nhiệm trong sự lựa chọn và thay đổi thái độ là của đứa trẻ:

- Trẻ: Khóa lại

- NTL: Em muốn khóa căn nhà lại ư?

- Trẻ: Được rồi

- NTL: Thấy rồi, em khóa được rồi

- Trẻ: Em làm được

- NTL: Em làm được thật. Mà lại làm một mình

Trẻ cười rất mãn nguyện. (Trong buổi trị liệu lần thứ hai,

đây là lần đầu tiên trẻ mỉm cười.)

Cách trẻ sửa căn nhà búp bê bị lung lay sao cho vững lại. Cách trẻ gắn tấm vách vào nhà búp bê để khóa căn nhà như ý muốn. Tất cả đều được nhà trị liệu ghi nhận và phản hồi những ý muốn của trẻ, cách trẻ thực hiện để đạt ý muốn và thừa nhận khả năng trẻ làm được điều đó.

“Giá trị trị liệu của thể loại tâm lý này là tùy thuộc ở kinh nghiệm của chính đứa trẻ cảm thấy mình là một người có khả năng, có trách nhiệm trong một mối quan hệ, trong đó nó sẽ khám phá hai sự thật căn bản này: là không có ai thực sự biết nhiều về thế giới nội tâm của một người bằng chính cá nhân ấy; vì rằng họ tự do và trách nhiệm đều tăng trưởng từ nội tâm con người. Trước hết đứa trẻ phải học được tính tự trọng và ý thức về nhân phẩm của mình, nảy sinh từ sự tự hiểu biết về bản thân đang gia tăng, trước khi trẻ có thể học được cách tôn trọng nhân phẩm, quyền hạn và những khác biệt của người khác” (SMNH)

Xuyên suốt các buổi trị liệu, nhà trị liệu không ngừng khơi dậy cho trẻ khả năng tự nhận lãnh những hành động của mình, tạo điều kiện cho khả năng ấy bộc lộ, thừa nhận khả năng ấy.

- Trẻ để tuột một bình chai và nó va vào vòi nước, trẻ nói: Chúng có thể bể và gây thương tích, cô có sợ cho em không?

- NTL: Cô nghĩ là em biết cách giữ gìn

Đặc biệt, trong những hoạt động chơi biểu tượng của trẻ, những tình huống gây đau khổ được trẻ phục dựng lại, nhà trị liệu có thể giúp trẻ học cách khám phá sức mạnh nội tâm và làm chủ cảm xúc của mình.

- Trẻ tổ chức tiệc trà cho các bạn. Trẻ vô tình làm đổ ly trà. Trẻ la hoảng: Không có tiệc nữa, Tiệc xong rồi. Em làm đổ nước trà

- NTL: Tiệc trà chấm dứt vì em làm đổ nước trà ư?

- Trẻ la lối: Đồ ngốc! Đồ ngốc! Đồ ngốc!

- NTL: Đó chỉ là chuyện không may thôi

- Trẻ khóc nghẹn ngào: Chỉ có người ngốc mới làm chuyện không may… Đó là một tai nạn. Nhưng tiệc xong rồi

- NTL: Tai nạn làm cho em khiếp sợ và khổ sở…

- Trẻ: Cô cháu mình đi ra khỏi đây. Em không ngốc đâu

- NTL: Không. Em không ngốc. Nhưng em bị bấn loạn khi có điều gì xảy ra như vậy. (cùng rời phòng chơi với trẻ)

- Trẻ: Em ân hận

- NTL: Ân hận? Tại sao em ân hận?

- Trẻ: Bởi em đánh đổ nước trà. Em vô ý. Em không nên vô ý như thế.

- NTL: Em nghĩ em nên cẩn thận hơn phải không?

- Trẻ: Vâng, em nên cẩn thận hơn, nhưng em không ngốc

- TL: Có lẽ em vô ý, nhưng không ngốc, phải không?

- Trẻ: Phải – có nụ cười trên khuôn mặt em

“Nhà trị liệu giúp trẻ phát huy năng lực để đối phó với thế giới của mình, những năng lực này xuất phát từ nội tâm của trẻ và trẻ phải tự mình có khả năng đối phó với thế giới của mình, như nó hiện có. Bất kỳ sự thay đổi ý nghĩa nào đối với trẻ cũng phải xuất phát từ nội tâm. Nhà trị liệu không hy vọng thay đổi được thế giới bên ngoài trẻ.” (SMNH)

6. Nhà trị liệu không cố gắng thúc giục quá trình trị liệu. Nó là một tiến trình từ từ và phải được nhận biết nhiều bởi nhà trị liệu

Khoảng thời gian đầu của buổi trị liệu đầu tiên, trẻ còn nhiều ngập ngừng vì thế có nhiều khoảng lặng. “Nhà trị liệu không ép trẻ phải nói trẻ đang nghĩ gì. Nhà trị liệu muốn trẻ cảm thấy và có kinh nghiệm về toàn thể bản ngã của trẻ trong mối quan hệ không bị gò bó bởi những câu hỏi và câu trả lời. Nhà trị liệu muốn trẻ nhận thức rằng trẻ là một người gồm nhiều phần, với những phần chìm nổi, những yêu ghét, những sự sợ hãi và can đảm, những khát khao ấu trĩ và những sở thích chín chắn hơn. Nhà trị liệu muốn trẻ, qua kinh nghiệm, học được trách nhiệm có sáng kiến sử dụng khả năng của mình trong quan hệ với người khác” (SMNH). Nhà trị liệu không dùng những khen ngợi, gợi ý và tra hỏi, điều khiển năng lực đó vào một đường kênh có sẵn. Nhà trị liệu chờ đợi trẻ dẫn đường.

7. Nhà trị liệu không cố gắng định hướng hành động và câu thoại của đứa trẻ trong mọi thái độ. Để đứa trẻ dẫn đường, nhà trị liệu theo sau

Trong những cảnh chơi mang tính biểu tượng diễn tả rõ nét nội tâm sâu xa của đứa trẻ, nhà trị liệu nói theo ngôn ngữ biểu tượng của trẻ, không diễn nghĩa, không cố công biết thêm tình huống.

-   Trẻ để ngôi nhà nhỏ ở giữa thùng cát và xếp những con vật rải rác chung quanh: Những con mèo sống trong căn nhà này. Người chiến sĩ có một con mèo, con mèo thật. Và đây là con vịt. Con vịt không có ao bơi và con vịt muốn có cái ao. Có hai con vịt. Đây là con vịt lớn, nó can đảm. Đây là con vịt nhỏ, nhưng không can đảm như vậy. Con vịt lớn có thể có cái ao riêng và nó không muốn có ao riêng. Bây giờ hai con vịt này đã gặp nhau và chúng đang đứng ở đây với nhau và chúng cùng nhìn xem chiếc xe tải chạy bên ngoài cửa sổ.

-   NTL: Như vậy là con vịt con muốn có cái ao an toàn riêng của nó, có lẽ giống như cái ao mà nó nghĩ là con vịt lớn có phải không?

-   Trẻ: Đúng vậy. Cùng với nhau, chúng xem cái xe tải lái vào. Xe vận tải đậu, người lái xe đi vào trong toà nhà, ông chất hàng lên xe, và khi đầy rồi lại lái đi… Xe chở đầy. Khi nó chạy qua, nó để lại vệt, vệt một chiều và nó trút cát ở chổ này… - Trẻ lấy ba chú lính để lên xe và phủ cát lên - Đây là con đường một chiều và ba người này lên xe và không khi nào họ về nữa.

-   NTL: Họ đi xa và ở luôn à?

-   Trẻ: Đúng vậy, mãi mãi… - Trẻ vùi chiếc xe có ba chú lính vào trong cát - Này vịt con, mày thấy sự việc xảy ra đó. Chúng mất tiêu rồi. - Trẻ lấy chú vịt để trên đỉnh đống cát vùi xe

-   Trẻ đột ngột nói: Bữa nay là ngày lễ người thân

-   NTL: Phải, đúng rồi

-   Trẻ: Để chúng lại đây, cả đêm, cả ngày. Đừng gỡ chúng xuống

-   NTL: Em muốn chúng cứ ở yên như em đã vùi à?

-   Trẻ: Dạ phải. Cô ghi lại trong sổ ghi chú của cô. Dibs đến. Hôm nay nó thấy cát thú vị. Dibs chơi với căn nhà và những người lính lần chót, chào cô.

8. Nhà trị liệu chỉ thiết lập những giới hạn cần thiết để việc trị liệu neo trong một thế giới thật và làm cho đứa trẻ nhận biết trách nhiệm trong những mối quan hệ

 “Một đứa trẻ cảm thấy an lòng trước những giới hạn thực tế và bất dịch. Nhà trị liệu kiên định với những nguyên tắc về giới hạn thời gian để giúp trẻ phân biệt giữ những tình cảm và những hành động của trẻ. Giúp trẻ hiểu một giờ trong phòng chơi trị liệu chỉ là một phần của cuộc sống của trẻ, nó không thể và không nên lấn lướt những liên hệ và kinh nghiệm khác” (SMNH). Thời gian giữa những buổi hẹn hàng tuần cũng quan trọng, trẻ có thể muốn thay đổi giờ hẹn hàng tuần và muốn nó diễn ra hằng ngày để trốn tránh cuộc sống thực của mình.

- Trẻ: Không về đâu. Không bao giờ

- NTL: Em thấy khổ sở khi cô nói em phải về, phải không? Nhưng tuần tới em lại đến. Thứ năm tuần tới.

- Trẻ: Thứ sáu em lại hả?

- NTL: Thứ năm tuần tới em trở lại. Bởi vì thứ năm là ngày em đến phòng chơi

- Trẻ: Không. Dibs không ta khỏi đây, Dibs không về nhà. Không bao giờ về!

- NTL: Cô biết em không muốn về. Nhưng cô và em mỗi tuần chỉ có một giờ với nhau ở phòng chơi này thôi. Và khi hết giờ thì dù em cảm thấy thế nào, cô cảm thấy thế nào, hay ai đó cảm thấy thế nào chăng nữa thì hết giờ cả hai cô cháu đều phải ra khỏi phòng. Bây giờ tới giờ chúng ta ra về.

“Giá trị của những trải nghiệm tích cực trong thời gian trị liệu tùy thuộc vào sự cân bằng giữa những gì trẻ đưa vào trong buổi trị liệu và những gì trẻ nhận được từ buổi trị liệu. Nhà trị liệu giúp trẻ cảm thấy trẻ có nhiệm vụ phải mang theo các khả năng đang tăng trưởng nơi em để lãnh nhận trách nhiệm về phần mình và nhờ vậy có được sự độc lập về tâm lý” (SMNH).

Trẻ nói trong tiếc nuối: Em biết. Ở đây em có thể làm được nhiều việc, nhưng rồi, cuối cùng bao giờ em cũng phải về.

Vào buổi trị liệu cuối cùng, trẻ hiểu được ý nghĩ của giới hạn thời gian trị liệu, nhận thức rõ ràng những mối quan hệ đời thực mà trẻ có, cũng như trách nhiệm đối với những mối quan hệ đó, trẻ nói trong thanh thản: Ngay cả khi em không muốn về nhà, thì đó vẫn là nhà em.

Những nguyên tắc về thiết lập giới hạn về thời gian bao gồm: thông báo thời gian làm việc đầu giờ; cuối giờ cần báo trước bao nhiêu phút còn lại trước khi kết thúc giờ làm việc; thông báo giờ hẹn lần sau. Bảo đảm giữ đúng thời gian đã qui định.

Ngoài ra còn có các nguyên tắc về không gian như: trẻ được phép rời khỏi phòng chơi trị liệu khi chưa hết giờ, nhưng trẻ không được trở lại phòng chơi trong giờ trị liệu của ngày đó.

TIẾN TRÌNH TRỊ LIỆU

Là một quá trình đầy gay go cho trẻ và cả gia đình khi phải bộc lộ bản thân, có những lúc tưởng chừng quá trình trị liệu có thể ngưng vì những ảnh hưởng của nó trong đời sống thực, khi những cách giao tiếp trong gia đình vẫn không đổi.

Giai đoạn đầu trẻ ngập ngừng và còn nhiều sợ hãi, trẻ chọn cách thức “an toàn” là gọi tên đồ vật. Nhà trị liệu trao quyền hành động cho đứa trẻ bằng một lời nói minh bạch rõ ràng. Nhà trị liệu phản hồi lại những điều trẻ làm như một sự truyền thông thừa nhận những hành vi của trẻ đang làm, không hỏi thêm thông tin, không thúc ép, không định hướng. Thời gian đầu có thể có nhiều khoảng lặng, trẻ có thể dò xét chính nhà trị liệu, cũng có thể chưa biết phải làm gì trong khỏang thời gian trị liệu. Trẻ cần xây dựng lòng tin vào nhà trị liệu, tin vào nhà trị liệu thật sự cho phép trẻ tự do thể hiện bản thân nó, chấp nhận hành vi của nó. Nhà trị liệu không thúc ép tiến trình khi trẻ im lặng, hoàn toàn tôn trọng mọi hành vi của trẻ trong mọi thái độ của mình.

Khi cảm nhận được sự chấp nhận và lòng tin vào nhà trị liệu, trẻ bộc lộ nhiều hơn những cảm xúc của mình trên những trò chơi có tính biểu tượng. Những nỗi khổ được ẩn giấu trong những trò chơi biểu tượng. Nhà trị liệu phải dùng ngôn ngữ biểu tượng của trẻ khi đi vào thế giới biểu tượng đó, không diễn giải những hình ảnh biểu tượng của trẻ bằng ngôn ngữ đời thường. Cảm xúc của trẻ và bối cảnh trong trò chơi biểu tượng đang diễn ra là thực tại nhà trị liệu phải làm việc cùng với trẻ ngay thời gian đó. Trẻ chủ động hoàn toàn trong việc xây dựng thế giới biểu tượng đó, nhà trị liệu là người được trẻ dẫn đắt vào thế giới đó. Khi trẻ rời khỏi thế giới đó, nhà trị liệu cũng phải rời đi. Đôi khi những hình ảnh biểu tượng gây những cảm xúc vượt quá sức chịu đựng hoặc gây nổi kinh hãi cho trẻ, trẻ tự mình chọn một cách thức hành động an toàn hơn. Nhà trị liệu tạo một mối quan hệ ấm áp thân tình ngay từ đầu để giúp cho trẻ trải nghiệm mọi cảm xúc dù khi trẻ né tránh những nổi đau khổ hay khi trẻ đang phải vật lộn với những đau khổ đó để trưởng thành hơn. Trong suốt quá trình trị liệu, trẻ lựa chọn cách thức lãng tránh hay đối đầu những khó khăn của mình là quyền của đứa trẻ, mọi quyết định thay đổi đều phải xuất phát từ nội tâm của bản thân trẻ. Nhà trị liệu thừa nhận khả năng thay đổi của trẻ, và chỉ tạo điều kiện cho những khả năng đó được thực hiện bằng chính mối quan hệ tôn trọng, chấp nhận, thông hiểu trẻ như chính nó.

Những thay đổi của trẻ bên ngoài phòng trị liệu thông qua những phản hồi từ phụ huynh, từ những người thân cận bên trẻ. Những thay đổi này phải dựa trên bản ngã mà chính trẻ thừa nhận chính mình, chứ không từ sự thúc ép của người khác. Mục đích của trị liệu tâm lý thân chủ trọng tâm là giúp thân chủ thừa nhận bản ngã toàn diện của mình, thừa nhận những khả năng của mình có và thể hiện bản thân ra thế giới xã hội bên ngoài một cách hài hòa.

Những thay đổi của trẻ làm thay đổi chính phụ huynh. Cách thức giao tiếp trong gia đình thay đổi theo hướng cởi mở, thân tình và chấp nhận sự hiện diện của tất cả các thành viên trong gia đình. Mỗi thành viên nhận lãnh một trách nhiệm cho sự trưởng thành từ những thay đổi nội tâm của bản thân. Làm nên các mối quan hệ tôn trọng, chân thành, thông hiểu lẫn nhau trong chính gia đình mình.

Trẻ tiếp tục sử dụng những hoạt động chơi biểu tượng để dàn xếp những cảm xúc thù hận, ghen ghét bị dồn nén trong lòng với các mối quan hệ có liên quan. Nhà trị liệu tiếp tục là một “chứng nhân đáng tin cậy” cho những hoạt động chơi biểu tượng có tính trừng phạt và cứu chữa, có tính hận thù và tha thứ của trẻ. Cho đến khi trẻ có thể hóa giải được với những tình cảm đã xâu xé mình, có thể vượt qua những cảm xúc nội tâm dằn vặt đó, trẻ học cách làm chủ bản thân, khám phá nội lực trưởng thành; lúc đó, trẻ có thể xây dựng nên bản ngã toàn vẹn của mình. Cuối giai đoạn trị liệu, các trò chơi biểu tượng được trẻ giải mã công khai. Các mối quan hệ có liên quan đến sự rối nhiễu tình cảm của trẻ được giàn hoà, trẻ nhìn nhận vai trò của mình trong gia đình và nhìn nhận vai trò của từng thành viên trong gia đình đối với bản thân. “Trẻ đã thành người theo quyền hạn của mình. Trẻ tìm được ý thức về nhân phẩm và sự tôn trọng. Với sự tự tin và sự an tâm này, em có thể học được cách thừa nhận và tôn trọng người khác trong thế giới của em” (SMNH).

LÀM VIỆC VỚI PHỤ HUYNH

Sa Mạc Nở Hoa mô tả lại ba buổi làm việc giữa nhà trị liệu với người mẹ.

Ngay từ đầu, quan điểm của nhà trị liệu là tôn trọng vào những quyết định của phụ huynh trong việc tham gia hỗ trợ trị liệu cho trẻ. Ngay cả khi, phụ huynh từ chối bị phỏng vấn về tình trạng của trẻ và bối cảnh gia đình. Nhà trị liệu giữ nguyên tắc chuyên nghiệp với phụ huynh trong việc sắp xếp thời gian và nơi chốn làm việc với trẻ tại Trung tâm chuyên môn – nơi có phòng chơi trị liệu cho trẻ em. Vấn đề thù lao và các thủ tục hành chính trong việc sử dụng trường hợp của trẻ cho mục đích nghiên cứu cũng được nói rõ từ buổi ban đầu.

Sau một khoảng thời gian trị liệu cho trẻ, người mẹ yêu cầu gặp nhà trị liệu, đây là lần làm việc thứ hai. Cuộc gặp gỡ không phải là cuộc tham vấn có tính huấn luyện để tăng cường mối quan hệ mẹ-con, quan điểm của nhà trị liệu được bày tỏ rõ ràng trong thái độ: tôn trọng sự tự do bày tỏ thế giới riêng tư của người mẹ, tùy vào sự tự nguyện của bà. Nhà trị liệu không cố ý thăm dò, không xăm xoi, không hối thúc phụ huynh phải trình bày thân thế và hoàn cảnh gia đình. Nhưng chính mối quan hệ dựa trên sự chấp nhận và tôn trọng đã mang lại một sự thân tình, nâng đỡ, không phán xét, khiến phụ huynh có thể bày tỏ những khó khăn trong việc nuôi dạy trẻ, cả những rắc rối trong gia đình đang mắc phải - Những khổ sở của một người mẹ và một người vợ. Người phụ huynh được chia sẻ, được cảm thông những khổ tâm có động lực hơn trong sự tham gia hỗ trợ trị liệu cho trẻ. Mối quan hệ giữa nhà trị liệu và phụ huynh góp phần quan trọng trong việc duy trì thời gian trị liệu cho trẻ.

Lần gặp mặt thứ ba diễn ra khi phụ huynh nhìn thấy những chuyển biến tích cực từ phía trẻ, cả những chuyển biến tích cực từ các mối quan hệ trong gia đình. Mối quan hệ tin cậy giữa nhà trị liệu và phụ huynh được củng cố, phụ huynh có thể an tâm hơn khi trình bày những trục trặc trong chính cách nuôi dạy con của mình trước đây vì lòng tin tưởng vào sự thay đổi đang mang lại hoa trái bước đầu. Chính phụ huynh cũng trải nghiệm sự thay đổi của chính mình khi nhìn thấy sự biến đổi của trẻ.

Quyển sách vẫn còn đó nhiều điều quý giá chưa thể đọc hiểu và ứng dụng hết. Việc học tập của một người hành nghề tâm lý trị liệu vẫn luôn ở phía trước. Bạn đọc cùng chúng tôi, tất cả chúng ta chắc chắn sẽ tiếp tục công việc khai phá đầy tính thách thức nhưng hết sức thú vị này...