TRỊ LIỆU NGHỆ THUẬT VÀ SANG CHẤN

“Art Therapy and Trauma”
Tác giả: KARINA MARGIT ERDELYI – Chuyên gia về sáng tạo, sức khoẻ và phong cách sống; chuyên viên, biên tập, sản xuất các nội dung liên quan trên nhiều nền tảng truyền thông khác nhau.
Nguồn: PSYCOM - Updated: Sep 3, 2020

Người dịch: TRẦN THỊ THU VÂN – Thạc sĩ Tâm lý, Giảng viên Bộ môn Tâm lý, Khoa KHXHNV ĐH Văn Hiến Tp.HCM, Chuyên viên Tâm lý trị liệu, Thành viên CLB Trăng Non

Nhiều người đang có vấn đề về sức khỏe tinh thần không phải lúc nào cũng có thể bày tỏ bằng lời nói, tuy nhiên, họ có thể bộc lộ cảm xúc thông qua những hoạt động sáng tạo như thơ, nhạc hoặc mỹ thuật. Bộc lộ thông qua nghệ thuật có thể giúp họ phản ánh những suy nghĩ, những thách thức và khao khát của bản thân. Vincent Van Gogh phóng chiếu những trải nghiệm cảm xúc hỗn loạn của mình trên tấm vải bạt. Ông ấy từng nói: “Những gì sống trong nghệ thuật và có thể sống vĩnh cửu, trước hết là ở họa sĩ và sau đó là trong bức họa.”

Sức mạnh chữa lành của nghệ thuật đã được công nhận từ rất lâu bởi các nghệ sĩ trên khắp thế giới, nhưng ngày nay nó xuất hiện như một phương thức trị liệu có bằng chứng cho rất nhiều tình thế chăm sóc sức khỏe tâm thần khác nhau như sang chấn, PTSD (rối loạn stress hậu sang chấn), trầm cảm và ngay cả tâm thần phân liệt. Bằng cách tạo ra một lộ trình mới cho việc tự bộc lộ, trị liệu nghệ thuật cung cấp những lợi ích vô giá cho những người đang nỗ lực với những thách thức gay go về sức khỏe tâm thần. Ngày nay, cùng với việc ngày càng có nhiều bằng chứng về tính hiệu quả, chúng ta đang chứng kiến sự gia tăng sự tích hợp trị liệu nghệ thuật vào trong việc trị liệu chung về sức khỏe tâm thần.

1. Trị liệu nghệ thuật là gì?

Xu hướng sách tô màu dành cho người lớn đã đưa ra một gợi ý về những gì trị liệu nghệ thuật có thể làm cho mỗi cá nhân. Hiệp hội Trị liệu Nghệ thuật Hoa Kỳ (The American Art Therapy Association) mô tả hoạt động này là việc sử dụng “quá trình sáng tạo tạo ra sản phẩm nghệ thuật nhằm cải thiện và nâng cao sự an lành về cảm xúc, tinh thần và thể chất của cá nhân ở mọi lứa tuổi.” Trị liệu nghệ thuật bao gồm việc sử dụng những kỹ thuật của nghệ thuật như viết, tô vẽ, hoạt động với đất nặn, tranh dán (collage) và diễn kịch như là những hình thức biểu lộ một cách sáng tạo giúp con người khám phá những khía cạnh trầm ẩn (undertones) về tâm lý và cảm xúc đang tiếp diễn trong đời sống của họ. Đây là một phương thức hỗ trợ hữu dụng đối với những người gặp khó khăn trong việc dùng lời nói.

2. Từ lúc nào nghệ thuật trở thành “trị liệu”?

Trong khi con người đã từng sử dụng nghệ thuật như là một cách thức để bày tỏ, giao tiếp và chữa lành từ hàng ngàn năm trước, trị liệu nghệ thuật chỉ bắt đầu chính thức trong suốt từ giữa thế kỷ XX. Thuật ngữ “trị liệu nghệ thuật” được đặt ra vào năm 1942 bởi họa sĩ Adrian Hill, mặc dù liệu pháp sử dụng việc bộc lộ mang tính sáng tạo đã tồn tại trước đó. Nhiều bác sĩ lưu ý rằng nhiều người đang chịu đựng những vấn đề về tinh thần thường tự bộc lộ thông qua vẽ và các hình thức hoạt động nghệ thuật khác, khiến rất nhiều nhà lâm sàng đã khám phá ra rằng cách bộc lộ thông qua hoạt động sáng tạo như là một chiến lược chữa lành (healing strategy). Từ đó nghệ thuật đã trở thành một phần quan trọng trong các liệu pháp chăm sóc sức khỏe tâm thần và nay nó còn được sử dụng trong một số kỹ thuật đánh giá và hỗ trợ.

3. Chỉ làm nghệ thuật thôi thì vẫn chưa phải là trị liệu nghệ thuật

Một người làm sáng tạo nghệ thuật có thể cảm thấy hữu ích và tạo nên hiệu ứng thanh tẩy (cathartic), nhưng đó không phải là một cuộc đối thoại với nhà lâm sàng đã qua huấn luyện. Điều chính yếu là loại hình hỗ trợ này phải diễn ra cùng lúc với các phương thức giao tiếp khác, bên trong một mối quan hệ có tính trị liệu và trong một thiết chế có tính trị liệu. Với sự hướng dẫn của một nhà trị liệu nghệ thuật có chứng nhận, thân chủ có thể “giải mã” những thông điệp không lời, những biểu tượng, ẩn dụ được tìm thấy trong quá trình họ sáng tạo, có thể giúp họ hiểu biết tốt hơn về những cảm xúc, động lực và hành vi của mình. Nhà trị liệu nghệ thuật sẽ sử dụng những phương pháp tạo sản phẩm nghệ thuật khác nhau với thân chủ. Đôi khi, trong một phiên có thể bao gồm vẽ và sơn, trong khi đó những nhà trị liệu khác sẽ sử dụng viết văn, diễn kịch, làm tranh ghép hoặc nặn tượng.

4. Không cần năng khiếu về nghệ thuật

Đúng như vậy! Không có sẵn tài năng nghệ thuật lại là điều cần thiết để trị liệu nghệ thuật thành công. Tại sao? Bởi vì phương thức trị liệu sáng tạo này không phải là công việc nghệ thuật mà là tạo ra sự kết nối giữa việc bộc lộ có tính nghệ thuật với cảm nhận và hành vi của một người. Thật là khó tin khi một thứ đơn giản như là sáng tạo nghệ thuật lại có thể giúp cho trẻ em, vị thành niên và người lớn giảm stress và lo âu, cải thiện lòng tự tôn và triệu chứng trầm cảm, giúp ứng phó với tình trạng đau bệnh hoặc khiếm khuyết về thể lý. Những cá nhân, cặp đôi và nhóm có thể làm việc với một nhà trị liệu nghệ thuật trong những thiết chế khác nhau như trung tâm chăm sóc sức khỏe, cơ sở phục hồi, phòng tham vấn tư nhân, trung tâm người cao tuổi và những tổ chức cộng đồng khác.

5. Ai phù hợp với trị liệu nghệ thuật?

Thực tế là bất cứ ai cũng có thể trải nghiệm những lợi ích của việc tạo ra sản phẩm nghệ thuật – chỉ việc đó thôi cũng thấy đây là một phương thức trị liệu liên thế hệ tuyệt vời (wonderfully intergenerational therapeutic modality). Nhưng trị liệu nghệ thuật có thể đặc biệt hữu ích cho một số nhóm nhất định. Vậy ai có thể nhận nhiều lợi ích nhất? Những người có lịch sử PTSD, sang chấn về cảm xúc, trầm cảm và lo âu nghiêm trọng, bị ngược đãi về tình dục, thể chất, tinh thần tìm đến trị liệu nghệ thuật sẽ có lợi ích to lớn. Đây là một phương thức trị liệu cực kỳ quan trọng khi làm việc với trẻ em trải qua những giai đoạn chuyển tiếp trong gia đình (family transitions), hoặc từng là nạn nhân bị xâm hại, chưa đủ ngôn từ để chia sẻ trải nghiệm của mình trong những môi trường trị liệu. Một lợi ích khác là nhiều nghiên cứu cho thấy rằng sáng tạo nghệ thuật kích thích giải phóng dopamine, chất dẫn truyền thần kinh “cảm thấy tốt” (“feel-good” neurotransmitter) của chúng ta, giúp chúng ta có thể đương đầu với trầm cảm và lo âu.

6. Điều gì xảy ra với ngôn ngữ khi sang chấn xảy ra.

Khi một người trải qua sang chấn, phần não bộ chịu trách nhiệm về ngôn ngữ - tức vùng Broca - sẽ bị ngừng hoạt động, trong khi đó hạch hạnh nhân (amygdala) – trung tâm nhận biết nguy hiểm của não bộ - sẽ cảnh giác cao độ, ghi nhận lại những ký ức về sang chấn thông qua thị giác và cảm giác của cơ thể (traumatic memory visually and as bodily sensation). Nhà trị liệu nghệ thuật Gretchen Miller ở Viện Quốc gia về Sang chấn và Mất mát ở Trẻ em (the National Institute for Trauma and Loss in Children) đã phát biểu trong một bài báo trên arttherapy.org như sau: “Bộc lộ qua nghệ thuật là một cách thức mạnh mẽ để tách sự sáng tạo và an toàn ra khỏi những trải nghiệm kinh khủng của sang chấn. Nghệ thuật giúp những người sống sót qua sang chấn có thể lên tiếng một cách an toàn và làm cho những trải nghiệm suy nghĩ, cảm nhận, và ký ức của họ có thể nhìn thấy được, khi mà ngôn từ của họ không đủ để diễn đạt.”

7. Một địa hạt của thị giác và xúc giác

Đây là những thỏa thuận chung trong trị liệu nghệ thuật: Việc sử dụng nghệ thuật để bộc lộ cảm xúc có thể chạm đến những ký ức cả về thị giác lẫn cơ thể. Hình ảnh tạo nên sự kết nối về thị giác, trong khi sử dụng những chất liệu xúc giác như đất nặn và giấy thì lại giúp kết nối một người với cảm nhận về cơ thể của mình. Những người từng chịu đựng sự lạm dụng về thể chất và tình dục thường bị mất kết nối với cảm nhận cơ thể và người ta cho rằng kết nối với thị giác và xúc giác sẽ tác động vào hạch hạnh nhân, phần não bộ cảm nhận sự sợ hãi – làm cho trị liệu nghệ thuật trở thành một phương thức chữa lành đặc biệt mạnh mẽ đối với những người từng trải qua sang chấn.

8. Trị liệu sang chấn bằng liệu pháp nghệ thuật

Cảm nhận an toàn là điều quan trọng để có mối quan hệ trị liệu thành công cho những nạn nhân của sang chấn. Và nền tảng quan trọng là dựa trên những giây phút hiện tại. Đây là lý do tại sao: Trước khi bất kỳ ký ức sang chấn nào có thể được xử lý, điều cốt yếu là người đó cần biết rằng sang chấn đã đi qua và bất kỳ cuộc đối thoại về sang chấn cũng đều là đang diễn ra “ở đây và lúc này” (here and now). Cảm nhận bị ngập tràn bởi những ký ức sang chấn có thể quá mạnh. Và điều đó có thể ngăn cản sự chữa lành. Đây là lý do chính mà trị liệu nghệ thuật rất hữu ích với những người đã trải qua sang chấn: Ký ức đau thương được lưu trữ một cách trực quan trong tâm trí, việc kết nối những ký ức này thông qua nghệ thuật có thể có tác dụng giải phóng tức thời, cho phép một người đối diện với những khía cạnh của vấn đề, theo nhịp độ và cách thức của họ mà không trở nên quá tải.

9. PTSD và trị liệu nghệ thuật

Ngôn từ đôi khi cũng thất bại. Trong khi trị liệu bằng lời nói và liệu pháp nhận thức hành vi (CBT) từng được dùng để hỗ trợ PTSD, chúng không luôn luôn hiệu quả. Những mô hình trị liệu này hướng đến làm giảm giải trừ sự nhạy cảm (desensitize) của người sống sót thông qua việc bộc lộ những cảm nhận về những sự kiện gây sang chấn, nhưng việc hồi tưởng lại sang chấn là rất khó khăn. Và việc khơi thông những trải nghiệm gây sang chấn bằng cách nói chuyện không luôn luôn là cách tốt nhất để chạm đến những ký ức này. Tuy nhiên, khi việc bộc lộ qua nghệ thuật hoặc sáng tạo được đưa vào phiên trị liệu, ở mức độ rất cơ bản, nó có thể tiếp cận đến đến những phần trải nghiệm khác của thân chủ. Nó có thể chạm đến những cảm xúc không dễ được gợi lên chỉ bằng lời nói và có tác dụng mở lối khi ngôn từ thất bại.

10. Sang chấn không bao giờ là “chuyện nhỏ” (pint-sized)

Đối với trẻ nhỏ, trị liệu nghệ thuật là một công cụ đặc biệt hữu hiệu, bởi vì trẻ nhỏ không có khả năng phát biểu về những ký ức, trải nghiệm, cảm xúc, suy nghĩ. Làm nghệ thuật trong thiết chế trị liệu cho phép một cách “kể chuyện không dùng lời” (non-verbal telling), khiến trẻ cảm thấy an toàn hơn và có thể chia sẻ trải nghiệm của mình nhiều hơn. Trẻ nhỏ cũng có thể thiếu ngữ nghĩa và từ vựng – vì vậy sáng tạo nghệ thuật trong bối cảnh của mối quan hệ trị liệu cho phép việc tự bộc lộ mà không bị trở ngại bởi việc thiếu ngôn từ. Đối với trẻ nhỏ từng trải qua sang chấn hoặc lạm dụng, trị liệu nghệ thuật cho phép “kể mà không cần nói” (telling without talking), “lên tiếng mà không cần đến giọng nói” (giving voice without voice).